Luisteren naar de bodem

'We zijn de afgelopen decennia slecht met onze bodem omgegaan', zegt Ciska Veen aan het begin van de wandeling. 'Voedselteelt in de intensieve landbouw, en vooral het gebruik van kunstmest, heeft de bodem zwaar belast. Maar de bodem is niet dood. Herstel is mogelijk. Dat is belangrijk, want de bodem is de basis van alles. Wat ondergronds gebeurt, werkt bovengronds door. Ondergronds vind je verteerders die organische resten afbreken. Dat zorgt voor voeding voor planten en leven in de bodem, en uiteindelijk levert dat het ecosysteem op waarvan wij afhankelijk zijn voor ons leefmilieu, ons klimaat en ons voedsel.' We volgen Veen door Hoef en Haag. In het voorjaar van 2016 is de eerste steen gelegd voor dit ontwikkelgebied aan de Lek bij Vianen. Tot 2030 worden er 1.800 nieuwe woningen gebouwd, verspreid over drie wijken: het Dorpshart, het Lint en de Erven. De stedenbouwkundige opzet is geënt op het karakter van oude vestingstadjes aan de rivier. Een deel is al klaar, veel is nog in aanbouw. Het is overduidelijk eigentijds, maar de architectuur herinnert aan het verleden. Hier lag ooit de middeleeuwse stad Hagestein, die in 1405 – samen met het gelijknamige kasteel – compleet werd verwoest in de Arkelse oorlog. De contouren van de oude kasteelgracht zijn door gebiedsontwikkelaars BPD en AM weer zichtbaar gemaakt. Aan de rand van het dorp staat een houten uitkijktoren met een palissade.

Spraakmakend was een grote vondst, in 2017, op het bouwterrein. Uit de bodem kwam een aardewerken pot tevoorschijn met zo’n vijfhonderd gouden en zilveren munten. Ze werden in de vijftiende eeuw verstopt, in een periode van grote politieke spanningen. Archeologie valt buiten het vakgebied van Ciska Veen. Toch valt haar oog vrijwel meteen op een oude potscherf aan de rand van een bouwplaats in het Dorpshart, waar een nieuwe school wordt gebouwd. Veen: 'Zo’n scherf – ik denk niet dat-ie heel oud is – komt uit puin dat hierheen wordt getransporteerd als verhardingsmateriaal. In Nederland wordt voor de bouw veel met grond gesleept. Ik snap dat wel, maar inheemse planten zijn er niet meteen blij mee. Op een bouwterrein is het soms ook nogal rommelig. Kijk, daar ligt een colablikje. Best mogelijk dat mensen dat over duizend jaar in de bodem aantreffen, en het net zo bijzonder vinden als wij die middeleeuwse munten.'

Veen: 'Dit is mooi. Kijk eens naar al het groen. Al dat water is enorm goed voor de biodiversiteit.' In de verte is een grasmaaimachine bezig, die overduidelijk niet alles wegmaait. 'Prima, hier wordt dus ecologisch gemaaid. Veel hoog gras blijft gewoon staan. Daardoor zie je hier overal wilde bloemen en daar komen insecten op af. Niet iedereen ziet die "wildgroei" overigens graag. Er zijn mensen die hoog gras met wilde bloemen rommelig vinden. Je moet dus goed vertellen waarom je dit doet.' De wandeling gaat verder over het wilgenpad langs het water. Veen: 'Hier is een mooie zachte oever gemaakt, heel anders en veel beter dan de harde oevers die je vaak ziet. Bij zo’n zachte waterkant is de biodiversiteit vaak groot, daar gebeurt van alles. De randen kun je mooi inzaaien met inheemse soorten. En dat is hier ook gebeurd! Kijk, hier staat klaver. Een plant die heel geschikt is om stikstof op te nemen en vast te houden. Stikstof is een belangrijke voedselbron voor planten, maar helaas hebben we er veel te veel van in Nederland.' In het algemeen, zegt Van Veen, moet je op dit soort plekken gewassen zaaien die passen bij het oorspronkelijke milieu. 'In dit geval: een rijke vegetatie die past bij de kleibodem van de uiterwaard. Klei is van zichzelf ook heel voedselrijk. Vervolgens moet je niet te strak maaien. Maaien is wel belangrijk: doe je het niet, dan verruigt alles en groeien hier binnen de kortste tijd bomen.'

Jonge boompjes staan strak in het gelid in een grasperk met twee losse plantenbakken; we zijn in de Hagesteinstraat. Veen: 'Dit is minder hard dan de straat waar we net waren. Maar het grasstrookje vind ik een beetje schraal. Het gras wordt hier kort gehouden; ik had op deze plek liever een bloemenzee gezien. Toch zie je, als je goed kijkt, veel verschillende plantensoorten.' En hoe meer soorten, hoe beter de bodem het water kan vasthouden, en hoe beter dat is voor droge én natte perioden.' Het belang van de bodem kan niet worden overschat, benadrukt ze. ‘De bodem zorgt voor biodiversiteit, die cruciaal is voor de voedselketen. Maar de bodem is ook belangrijk voor een goede waterhuishouding en koolstofopslag. Niet alleen planten, maar ook bodems kunnen koolstof opnemen. Dat kan en gebeurt overal. In en buiten de stad, en hier, in het hart van een dorp. Prachtig ook, die margrieten in het hoge gras.' Iets verderop aan het water is het een complete bloemenzee. 'Zie je deze plant? Dat is de gestreepte witbol. Die lijkt een beetje op de gestreepte pyjama van je opa. Niet zeldzaam, wel mooi. Wat ik geweldig goed vind, is de afwisseling die je hier ziet tussen hoge en lage vegetatie. De verschillende structuren zorgen voor kleine micro-habitats en ze bevorderen de biodiversiteit. Dat zit zo: doordat er meerdere plantensoorten zijn, vinden meerdere insectensoorten hier een geschikt leefmilieu en voeding. En deze insecten trekken op hun beurt ook weer andere dieren aan.'

Aan het eind van de Meander staat een betonnen, begroeid bouwwerk: een vleermuizenhotel. De vleermuizen kunnen in- en uitvliegen door uitgespaarde openingen. Met lenige sprongen klimt Veen erbovenop. 'Fantastisch. Dat hier vleermuizen zitten, bewijst dat er veel insecten zijn, want dat is hun voedsel. En die insecten zijn hier natuurlijk omdat overal bloemen groeien.' Ze wijst op de bodem en verkruimelt een stukje klei in haar hand. 'Hoe meer de kleibodem begroeid is, hoe beter, want dan is de uitdroging minder. Alles in een ecosysteem leeft van de bodem met de juiste planten.' Het planten- en bloemenparadijs op deze plek zou je bijna doen vergeten dat de Nederlandse bodem er in zijn geheel niet goed aan toe is. Veen: 'Op veel plaatsen zit de bodem potdicht door intensieve landbouw. Mest, verzuring, stikstof, vervuiling, verstening en verdroging drukken zwaar op de bodem. De stikstofcrisis, de PFAS-crisis, de wateroverlast: bij al die problemen speelt de bodem een hoofdrol. Bij de ruimtelijke inrichting van Nederland moeten we de komende jaren meer inspelen op wat de bodem te vertellen heeft. Hoef en Haag laat zien dat er mogelijkheden genoeg zijn om de bodem respectvol te behandelen en tegelijkertijd een nieuwe woonomgeving te realiseren.'